مسائل اعتقادی از نگاه صحیفه سجادیه| ۱۴

شفاعت ذکر صلوات در قیامت
 ۷- در بند ۳۰ از دعای سی و یکم می‌خوانیم:
«... وَ صَلّ عَلَى محمّد وَ آلِهِ، صَلَاةً تَشْفَعُ لَنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ يَوْمَ الْفَاقَةِ إِلَيْكَ»؛
«و بر محمّد و آل او رحمت و درود بفرست، آن‌گونه رحمت و درودی که در قیامت، در آن روز بیچارگی و نیاز به تو ما را شفاعت کند.»
 
شرح کوتاه
 صلوات بر محمّد و آل او، دارای آثار درخشانی است. یکی از آن‌ها اینکه یکی از شفاعت‌کنندگان در قیامت خواهد شد و ما می‌توانیم با ذکر مکرّر صلوات و ارتباط با پیامبر(ص) و آل پاکش در پرتو صلوات، مشمول شفاعت این ذکر شد و در روز سخت قیامت، از ناملایمات نجات یابیم.
در عبارت فوق علاوه بر این مطلب، چنین به دست می‌آید که روز قیامت، روز برانگیختن، روز دگرگونی و آشکار شدن اسرار و روز نیاز و بیچارگی است. در چنین روزی انسان‌ها نیاز شدید به شفاعت و واسطه بين خود و خدا دارند تا در پرتو آن نجات یابند.
واژه شفاعت از ماده شفع به معنی جفت است و پیام‌آور آن است که ما باید اعمال نیکی داشته باشیم تا لیاقت شفاعت را بیابیم و با جفت کردن اعمال نیک با شفاعت و وساطت اولیاء خدا، رهایی یابیم. مفهوم صلوات در حقیقت تمسّک نظری و عملی به اولیاء خدا و برجستگانی همچون پیامبر اسلام (ص) و دودمان فرزانه و پاکش است که در سایه این تمسّک، رابطه ملکوتی خاصی بین ما و آن‌ها پدید می‌آید و همین پیوند ما را به مقامی می‌رساند که آن‌ها در آن روز دستمان را بگیرند و از حوادث وحشت‌بار قیامت نجات بخشند.
 
نجات‌بخشی قرآن در قیامت
 ۸- در بند ۸ از دعای چهل و دوم می‌خوانیم:
«... خدایا قرآن را وسیله رسیدن ما به برترین جایگاه‌های کرامت و بزرگواری و نردبان عروج بر بام سلامت و پاکی قرار بده»؛
«وَ سَبَباً نُجْزَى بِهِ النّجَاةَ فِي عَرْصَةِ الْقِيَامَةِ، وَ ذَرِيعَةً نَقْدَمُ بِهَا عَلَى نَعِيمِ دَارِ الْمُقَامَةِ»؛
«خدایا! قرآن را برای ما سببی ساز تا به‌ وسیله آن در عرصه قيامت نجات و رستگاری را به ‌عنوان پاداش کسب کنیم و به‌وسیله آن، به نعمت‌های ابدی در سرای دائمی و فناناپذیر قیامت راه یابیم.»
 
شرح کوتاه
 امام(ع) در این عبارت، ما را به برقرار نمودن رابطه با قرآنی که نجات‌بخش است فراخوانده، پرواضح است که رابطه نیک با قرآن در پرتو شناخت قرآن و عمل به دستورهای آن است. هرگاه ما چنین پیوند نظری و عملی با قرآن پیدا کردیم، او همدم و مونس و نجات‌دهنده ما -به‌ ویژه در سختی‌های قیامت۔ خواهد شد و سبب پاداشی می‌شود که در سایه آن در صحرای محشر نجات می‌یابیم و همین وسیله‌ای خواهد شد که ما را در قیامت به نعمت‌های باقی و ابدی برساند.
 
۹- و در بند ۱۱ همین دعا می‌خوانیم:
«... وَ أَرْوِ بِهِ فِي مَوْقِفِ الْعَرْضِ عَلَيْكَ ظَمَأَ هَوَاجِرِنَا، وَ اكْسُنَا بِهِ حُلَلَ الْأَمَانِ يَوْمَ الْفَزَعِ الْأَكْبَرِ فِي نُشُورِنَا»؛
«و در روز رستاخیز و عرصه محشر، هنگامی ‌که در پیشگاهت قرار گرفتیم، سوز تشنگی دل‌های ما را از چشمه زلال قرآن، سیراب کن و به برکت قرآن لباس‌های امنیت و آرامش در آن روز پر دلهره و بزرگ و وحشت‌بار بر اندام ما بپوشان.»
 
شرح کوتاه
 یکی از سختی‌های قیامت، حرارت و تشنگی آن روز است که به‌ راستی اگر آبی به انسان نرسد در ورطه فلاکت و بیچارگی می‌افتد. سوز تشنگی درون و برون، بیداد می‌کند، حال اگر آب خنک و زلالی به چنین تشنه‌ای برسد، در حقیقت درهای بهشت و رحمت وسيع الهی به روی او باز شده است.
در عبارت فوق قرآن و عمل به قرآن به چشمه آب روان و زلالی تشبیه شده که در قیامت ما را سیراب نموده و از سوز طاقت‌فرسای تشنگی می‌رهاند.
سختی دیگر قیامت، ناامنی، اضطراب و نگرانی شدید آن روز است؛ چرا که آن روز، روز وحشتناک بزرگ و پرالتهاب است. قرآن بر اساس گفتار فوق امام(ع) می‌تواند به اذن الهی لباس‌های امن و آسودگی را بر اندام ما بپوشاند و ما را به‌ طور کلّی از هرگونه اضطراب خارج ساخته و به جهانی از آسایش و رفاه و نشاط و خوشحالی رهنمون شود؛ بنابراین با قرآن وصلت موزون و نیک برقرار سازیم تا هم آب زلال برای رفع تشنگی شود و هم جهانی از آسودگی و خشنودی را به روی ما بگشاید.
 
۱۰- و در بند ۱۵ و ۱۶ همین دعا چنین می‌خوانیم:
«وَ ارْحَمْ بِالْقُرْآنِ فِي مَوْقِفِ الْعَرْضِ عَلَيْكَ ذُلَّ مَقَامِنَا، وَ ثَبِّتْ بِهِ عِنْدَ اضْطِرَابِ جِسْرِ جَهَنّمَ يَوْمَ الْمَجَازِ عَلَيْهَا زَلَلَ أَقْدَامِنَا...»؛
«خدایا! به حق قرآن هنگامی ‌که اعمال ما بر تو ای خدای من، عرضه می‌شود، بر ذلّت و خواری ما ترحم فرما و به ‌وسیله قرآن گام‌های ما را هنگام گذر از پل صراط استوار کن و در پناه قرآن تاریکی‌های قبرهای ما را برطرف ساز و هرگونه اندوه و ناگواری‌های قیامت و هراس‌ها و وحشت‌های آن را از ما دفع و رفع فرما.
و در آن روزی که چهره‌های ستمگران تاریک و سیاه می‌گردد روی ما را سفید فرما، در آن روزی که روز حسرت و پشیمانی است...»؛
 
شرح کوتاه
 قبلاً این عبارت در بحث نبوت، به مناسبت قرآن که کتاب آسمانی پیامبر اسلام(ص) است ذکر شد در اینجا در رابطه با قیامت نظر شما را به مطالب زیر جلب می‌کنیم:
امام سجاد(ع) در این فراز به ما می‌آموزد که در روز پررنج قیامت، قرآن می‌تواند وسیله بسیار کارساز برای نجات باشد، ما را از خواری به عزّت و شکوه برساند، گام‌هایمان را روی پل صراط ثابت نگه دارد، تاریکی‌های قبرهای ما را با نور خود روشن سازد، هرگونه اندوه ما را بزداید، هراس و وحشت را از ما دور سازد، ما را در آن روزی که صورت‌های ستمگران ظلمانی می‌شود روسفید کند و...
بنابراین شناخت قرآن، عمل به دستورهای آن، انس با قرآن و رابطه تنگاتنگ و نیک با قرآن، برای نجات در قیامت، بسیار کارساز است؛ و چنگ زدن به ریسمان قرآن همان و پیروزی ما همان، چراکه قرآن وسیله بزرگ خدا در زمین و مایه عظیم رهایی و خوشبختی است.
 
۱۱- و در بند ۱۸ و ۱۹ از همین دعا در مورد عظمت مقام پیامبر(ص) در قیامت چنین می‌خوانیم:
«اللّهُمّ اجْعَلْ نَبِيّنَا - صَلَوَاتُكَ عَلَيْهِ وَ عَلَى آلِهِ - يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَقْرَبَ الْنّبِيّينَ مِنْكَ مَجْلِساً، وَ أَمْكَنَهُمْ مِنْكَ شَفَاعَةً، وَ أَجَلَّهُمْ عِنْدَكَ قَدْراً، وَ أَوْجَهَهُمْ عِنْدَكَ جَاهاً...»؛
«خداوندا! پیامبر ما را - که رحمت‌های خودت بر او و آلش باد- در روز قیامت نزدیک‌ترین پیامبران در محضرت قرار بده و شفاعت او را بانفوذتر و مقام او را برتر و ارجمندتر فرما.»
 
شرح کوتاه
در این عبارت، امام(ع) از درگاه الهی می‌خواهد که پیامبر اسلام (ص) در میان ۱۲۴ هزار پیامبر، از همه به پیشگاه خدا مقرّب‌تر باشد و شفاعتش از همه نافذتر و اثربخش‌تر گردد و مقام شکوهمندش آن‌چنان بالا و والا باشد که همه را تحت‌الشعاع قرار دهد.
پرواضح است که پیامبر اسلام(ص) چنان ‌که در این فراز از دعا آمده، چنین هم خواهد بود؛ بنابراین بر ما است که رابطه نظری و عملی خود را با آن حضرت، استوارتر، محکم‌تر و گسترده‌تر در ظاهر و باطن کنیم تا در پرتو انوار وجود پربرکت او و در سایه‌ی شکوه بی‌نظیر او در قیامت به شفاعت او برسیم و بدانیم که اگر آن حضرت به ما پشت کند، هرگز نجات نمی‌یابیم و اگر شفاعت او با آن‌ همه گستردگی شامل حال ما نشود، جز فلاکت و بیچارگی و تهیدستی، چیزی عاید ما نخواهد شد. اگر او با گوشه چشمی به ما نظر کند، قطعاً به سرمنزل مقصود که نجات ابدی است خواهیم رسید.
 
۱۲- در بند ۷ از دعای پنجاه و سوم می‌خوانیم:
«مَوْلَايَ وَ ارْحَمْنِي فِي حَشْرِي وَ نَشْرِي، وَ اجْعَلْ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ مَعَ أَوْلِيَائِكَ مَوْقِفِي، وَ فِي أَحِبّائِكَ مَصْدَرِي، وَ فِي جِوَارِكَ مَسْكَنِي، يَا رَبّ الْعَالَمِينَ»؛
«ای مولا و سرور من! هنگام حشر و نشرم در روز قیامت به من رحم کن و در این روز (قیامت) مرا هم‌نشین اولیاء و دوستانت و در میان آن‌ها قرار ده و رفت‌ و آمد و حرکتم را در بین دوستان و شیفتگانت مقرّر فرما و جایگاهم را در همسایگی و جوار خودت تعیین کن، ای پروردگار جهانیان.»
 
شرح کوتاه
 امام(ع) در این عبارت به ما می‌آموزد که روز قیامت را فراموش نکنیم و همواره حتى در دعاها به یاد نجات در آن روز سخت باشیم. از درگاه الهی بخواهیم که در حشر و نشر قيامت، ما را مشمول رحمتش قرار دهد و به ما مقامی بدهد که لیاقت هم‌نشینی با دوستان خاص درگاهش را بیابیم، انس و رفت‌ و آمد و نشست‌ و برخاست ما با آن‌ها باشد و در جوار رحمت خدا قرار بگیریم. همه اینها بستگی به این دارد که در دنیا رابطه ما با اولیای خدا نیک و محکم باشد و در عالم معنی، مونس و همدم و هم‌ سوی آن‌ها باشیم و با این روش، مجذوب آن‌ها شده تا به درگاه آن‌ها راه یابیم. در سایه شکوه آن‌ها به مقامی ارجمند همچون جوار مبارک الهی نائل شویم و در کنف حمایت پرمهر پروردگار جهانیان مسکن گزینیم. آمین یا رب‌العالمین.
 
بهشت و دوزخ در قیامت
مسئله مهم معاد، جایگاه آخرین انسان‌ها بهشت و دوزخ است که بهشت به‌ عنوان پاداش نیکان و دوزخ به ‌عنوان کیفر کافران و گنه‌کاران، جایگاه آن‌ها است که در قرآن و روایات، بسیار از این دو سخن به میان آمده است. در صحیفه سجّادیّه نیز در موارد متعدد از بهشت و دوزخ سخن به میان آمده که به‌ عنوان نمونه نظر شما را به چند مورد زیر جلب می‌کنیم:
 
1- در بند ۱۵ و ۱۶ از دعای اول چنین می‌خوانیم:
«حَمْداً نُعْتَقُ بِهِ مِنْ أَلِيمِ نَارِ اللّهِ إِلَى كَرِيمِ جِوَارِ اللّهِ. حَمْداً نُزَاحِمُ بِهِ مَلَائِكَتَهُ الْمقرّبينَ، وَ نُضَامُّ بِهِ أَنْبِيَاءَهُ الْمُرْسَلِينَ فِي دَارِ الْمُقَامَةِ الّتِي لَا تَزُولُ...»؛
«حمد و سپاس می‌کنم خدا را آن‌گونه حمدی که ما را از آتش دردناک الهی در دوزخ آزاد سازد و در جوار کرم خدا قرار دهد. آن‌گونه حمد و سپاسی که در پرتو آن بتوانیم با فرشتگان مقرّب الهی رقابت کنیم و هم‌نشین پیامبران مرسل، در جایگاه همیشگی بهشت باشیم و در مقام والا و خلل‌ناپذیری جای گیریم.»
 
شرح کوتاه
امام(ع) در این فراز به ما می‌آموزد که حمد و شکر الهی به‌ طور صحیح و کامل موجب نجات از آتش دردناک دوزخ شده و انسان را در جوار رحمت خاص الهی قرار می‌دهد؛ و نیز چنین حمد و سپاسی انسان را همدوش فرشتگان مقرّب خدا، بلکه بالاتر از آن‌ها و همراه یک نوع رقابت با پیامبران مرسل نموده و ما را هم‌نشین آن‌ها در جایگاه رفیع بهشت قرار می‌دهد؛ بنابراین یکی از عوامل دوری از دوزخ و وصول به مقامات عالی بهشت، شکر و سپاس الهی است که اگر کامل باشد یعنی شکر در قلب و زبان و عمل باشد، چنین اثری را خواهد داشت. به ‌راستی ارزشی بالاتر از شکر صحیح که انسان را رقیب فرشتگان مقرّب و همدم پیامبران مرسل در عالی‌ترین مقامات بهشت گرداند، خواهد بود؟
 
۲- در بند ۹ از دعای سوم می‌خوانیم:
«وَ الّذِينَ يَقُولُونَ إِذَا نَظَرُوا إِلَى جَهَنّمَ تَزْفِرُ عَلَى أَهْلِ مَعْصِيَتِكَ سُبْحَانَكَ مَا عَبَدْنَاكَ حَقّ عِبَادَتِكَ»؛
«و درود بر آن فرشتگانی که وقتی به صحنه آتش دوزخ می‌نگرند که بر گنه‌کاران درگاهت خروشیده و شعله‌ور شده است، می‌گویند: خدایا تو پاک و منزّه هستی، ما تو را آن‌گونه که سزاوار بندگی تو است عبادت نکردیم.»
 
شرح کوتاه
در عبارات قبل از عبارت فوق، سخن از درود بر فرشتگان برجسته آسمان‌ها که امانت‌دار و نگهبانان رسالت رسولان هستند و همواره بانشاط مشغول اطاعت و عبادت الهی می‌باشند گفته شده، اینک در عبارت فوق باز به یکی از اوصاف آن‌ها اشاره شده که آن‌ها همواره به یاد دوزخ و عذاب الهی هستند و با نگاه به عذاب سخت دوزخیان، با کمال هراس و خشوع به خدا پناه می‌برند و در درگاهش به تسبیح می‌پردازند و اقرار می‌کنند که هر چه خدا را عبادت کنند، نمی‌توانند حق عبادتش را به ‌جا آورند.
یعنی خضوع و خشوع سراسر وجود این فرشتگان را فرا گرفته، به ‌گونه‌ای که گویی از عبادت ناقص خود استغفار می‌کنند و خدا را پاک و منزّه از آن می‌دانند که کسی بتواند آن‌چنان‌که شایسته عظمت او است، او را پرستش و بندگی کند.
عالمان از گناه توبه کنند/ عارفان از عبادت استغفار
درس بزرگی که این عبارت به ما می‌دهد این است که هیچ‌گاه مغرور نشویم و عبادت زياد الهی ما را مغرور نکند. بدانیم که اگر عمر نوح(ع) را داشته باشیم و همواره شب و روز به عبادت خالص الهی عشق بورزیم، باز حتی یکی از میلیاردها بخش عبادت گسترده‌ی او را، آن‌گونه که لایق او است، نتوانسته‌ایم به‌ جا آوریم.
 
٣- و در بند ۲۰ و ۲۱ همین دعا می‌خوانیم:
«وَ الّذِينَ يَقُولُونَ: {سَلَامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدّارِ}. وَ الزّبَانِيَةِ الّذِينَ إِذَا قِيلَ لَهُمْ: {خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ} ابْتَدَرُوهُ سِرَاعاً، وَ لَمْ يُنْظِرُوهُ»؛
«و درود بر آن فرشتگانی که (طبق آیه ۲۴ رعد، بر واردین به بهشت) می‌گویند: {سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان، چه نیکو است سرانجام آن سرای جاویدان.}
و درود بر فرشتگان نگهبان دوزخ که وقتی به آن‌ها (طبق آیه ۳۰ و ۳۱ حاقّه) گفته شود: {آن گناهکار مجرم را بگیرید و در بند و زنجیرش کنید، سپس او را به در دوزخ بیفکنید.} به ‌طور سریع او را دستگیر کنند و به او مهلت ندهند.»
 
شرح کوتاه
 در این عبارات سخن از بهشت و دوزخ آمده، آنگاه‌ که فرشتگانی به بهشتیان سلام می‌کنند و به آن‌ها خیر مقدم گفته، آن‌ها را به برترین جایگاه دائم بهشتی نوید می‌دهند و علّت چنین پاداشی را صبر و استقامت آن‌ها در دنیا در راه دین می‌دانند. آری! استقامت و ایستادگی در مسیر حق دارای چنین فرجام نیکی خواهد بود.
و از سوی دیگر سخن از فرشتگانی به میان آورده که به ‌طور سریع، فرمان الهی را در مورد عذاب رسانی به مجرمان دوزخی، اجرا می‌کنند و هرگز به آن‌ها مهلت نمی‌دهند؛ و در ضمن، بیانگر عذاب سخت مجرمان است که به فرشتگان غضب الهی فرمان داده می‌شود که آن‌ها را به زنجیر سنگین در بند نموده و کشان‌کشان با آن ‌همه ذلّت و خواری آن‌ها را به دوزخ بیفکنند. امام(ع) به ما می‌آموزد که از یاد بهشت و دوزخ غافل نشویم، با اعمال نیک و خالص، خود را اهل بهشت نموده و از عذاب سخت دوزخ برهانیم.